Barajlar ve Hidroelektrik Santrallerin Harita Çalışmaları

Her yıl Aralık ayı içerisinde gerçekleştirilen ve yılı içinde bir sonraki yıl için onaya sunulan çalışma programı; Proje Daire Başkanı’nın o günkü konjektür doğrultusunda Genel Müdürlüğün sözlü onayı ile tespit edilecek işler çerçevesinde – büro ve arazi çalışmalarını gösterecek şekilde – yapılması gerekenler aylar bazında öncelik sırasına göre tespit edilir. Bu yapılırken diğer şubeler ve öncelikler göz önünde tutulur.

Çalışma koşulları göz önüne alınarak, işin büyüklüğüne göre hangi aylarda ne kadar süre ile arazi çalışmasının ve devamında büro çalışmasının gerekeceği, gerekçeli olarak ilgili tabloda; üst kısmı arazi çalışmalarını, alt kısmı büro çalışmalarını gösterecek şekilde işaretlenip gerekli notlar da ilişkilendirilerek program oluşturulur.

Tüm daire başkanlıklarında gerçekleştirilen aynı işlem birleştirilerek Onaya sunulur.

Daha sonra Şube Müdürlüğü içindeki iş bölümü ile, yıllık izinler de dikkate alınarak, uygun personelin bir araya getirilmesi ile oluşturulan ekiplerle, genelde bahar ve yaz aylarını kapsayacak olan çalışmalar için, gerekli hazırlıklara başlanır.

Ekip personelinin teknik bilgiler dışında özellikle bilmesi ve uyması gereken talimatlar; Arazi Çalışmaları Talimatı, Motorlu Taşıtların Kullanımı Talimatı, Harcırah ve Mutemet Avansları Talimatı ve İş Kanunu maddeleridir.

1/5000 ÖLÇEKLİ STANDART TOPOĞRAFİK (ST) HARİTALARIN YAPILMASI:

1/5000 Ölçekli Standart Topoğrafik Harita Yapımı iki şekilde gerçekleştirilmektedir. Birincisi; hiçbir işe karışmaksızın nirengi, uçuş, ve kıymetlendirme çalışmalarının tamamının Harita Genel Komutanlığı(HGK)’nca yapılarak gerçekleştirilmesidir.

İkinci yöntem ise; nirengi ve arazi işleri ile bağlantılı olarak, blok veya nokta dengelemesi metodu ile tüm nirengilerin kot ve koordinatların hesaplanması ve standartlara uygun olarak abrislerinin düzenlenmesinin idaremizce gerçekleştirilmesi, uçuş ve kıymetlendirme çalışmalarının ise HGK’ nca gerçekleştirilmesidir.

İdaremizce ikinci yol tercih edilmektedir. Bunun için bir yıl öncesinin kasım ayına kadar talebin HGK’ na bir yazı ile bildirilmesi gerekmektedir. Söz konusu harita talebine yönelik gerekli bedelin her üç ayda bir %10 civarında artacağı hesaba katılarak bütçede yer alması sağlanmalıdır.

Burada önemle belirtilecek hususlardan birisi de nirengilerin havuz yöntemi yerine fotogrametrik yöntemle gerçekleştirilmesinin istenmesidir. Böyle bir seçimde 1 paftaya ortalama olarak 1,5-2 nokta düşmekte ve bu da arazi çalışmalarının çok aza inmesine neden olmaktadır.

Harita talepleri her yıl HGK’nın başkanlığında toplanan Bakanlıklar Arası Harita İşlerini Koordinasyon Kurulu kararları ile kesinleştirilir. Bir sonraki yıl proğrama alına işler sonuçlandırılır. Kurumumuz söz konusu kurula üye olmayıp davet üzerine kurula katılarak talep ve görüşlerini dile getirir.

Bu sürenin haricinde de proğram dışı olarak 1/5000 veya farklı ölçekteki uçuşlar da talep edilebilir. Ancak bu koşullarda işin proğrama alınmasının garantisi bulunmayıp, iş yoğunluğuna göre değerlendirme yapılabilmektedir. Arazi işlerinin tarafımızca yapılıyor olması talebin gerçekleşme şansını arttırmaktadır.

BÜYÜK ÖLÇEKLİ HARİTALARIN YAPILMASI :

EKİP TEŞKİLİ :

Arazi çalışmaları; Arazi çalışmaları Talimatının özellikle 4. bölümünün ilgili hükümlerince oluşturulması gerekli bir ekip teşkili ile gerçekleştirilir. Bunun için teknik anlamda en az 3 kişiden oluşturulan(krokici,alet operatörü, yazıcı) ekip için, personelinden birinin Ekip Şefi, birinin de Mutemet olmak üzere, iş yeri açmak-kapamak, işçi almak-çıkarmak, malzeme almak da dahil olmak üzere yetkilendirildiği bir “Olur” makamdan alınır.

Söz konusu “Olur”, Makine- İkmal Dairesi Başkanlığı ile Muhasebe ve Mali işler Dairesi Başkanlığı’ na sirküle edilerek ekip için gerekli araç ve avans talebinde bulunulur. Ekip harcamaları için ayrıca avans olur’u alınır.

Harcırah ve Mutemet Avansları Talimatı uyarınca alınacak avanslar, daha sonra ekip şefi, mutemet ve birim amirinin imzasının bulunduğu Masraf Tahakkuk Cetveli (MTC) düzenlenerek kapatılır.

Arazide yapılacak harcamalar, Satın Alma ve Satma Talimatları esasları doğrultusunda, satın alma en az üç yerden teklif alınarak yapılmaya çalışılır. Bu mümkün olmadığı taktirde durum rapor edilerek satın alma gerçekleştirilir.

Arazide çalıştırılmak üzere alınan işçiler; öncelikle bölgedeki sondaj kampı şefliklerinden, bu mümkün olmadığı taktirde piyasadan, yürürlükteki iş kanununa göre belirli süreli veya istisna akdi yapılarak alınmalıdır.

Ekip Şefleri; mevzuata göre çalışma saatlerini tespit eder, iş düzenini, ahengi ve huzuru sağlar ve gerekli emniyet tedbirlerini alır. Mevzuata ve aldığı emirlere uygun olarak teknik, idari ve diğer hususlardan, görevlerin yerine getirilmesinden Daire Başkanına karşı sorumludur.

Ekip personelleri de; ekip şefine karşı sorumludur. Çalışmalarını idarenin, kurulu diğer bir işyerinde yapacak olan ekip, o işyerinin düzenine uymak zorundadır.

ARAZİ ÇALIŞMALARI :

Halihazır Harita yapımı için gerekli teknik tüm çalışmalar, 31 ocak 1988 tarih ve 19711 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren “Büyük Ölçekli Haritaların Yapım Yönetmeliği” ve idaremiz Mühendislik Hizmetleri Normları içinde yer alan 38 nolu Büyük Ölçekli Harita Yapım Çalışmaları Normu baz alınarak gerçekleştirilir.

Ekip teşkilinden sonra teknik anlamdaki çalışmalar, çalışma alanını kapsayan 1/25 000 ölçekli( varsa 1/5000 ölçekli haritalardan da yararlanılır) haritaların temin edilmesiyle başlar.

Bu haritalar üzerinden yapılacak ön etüt sonucu bölgeye en yakın nirengi noktaları tespit edilir. Tespit edilen nirengi noktalarının birim arşivinde değerleri yoksa, 1/25 000 ölçekli harita üzerinden, 6 derecelik dilim esasına göre yaklaşık koordinatları ve kotu belirlenerek, HGK’ dan bir yazı ile gerçek kot ve koordinatları istenir.

HGK’dan yer kontrol noktalarının; 1/25 000 ölçekli haritaların sağa ve yukarı koordinat değerlerinin bulunduğu 6 derece UTM dilim esasına göre belirlenmiş değerleri istenebileceği gibi, 1/5000 ölçekli haritaların dik koordinat değerlerinin bulunduğu 3 derece UTM dilim esasına göre belirlenmiş değerleri de istenebilir.

Noktaların farklı dilimdeki koordinat değerleri için dilim dönüşümü yapılarak, ülke nirengi sisteminin Gauss Krüger projeksiyonunda 3 derecelik dilim esasına göre arazi çalışmaları sonuçlandırılır.

Harita üzerinde yakın bölgelerde tespit edilmiş olmasına rağmen, arazide tesisleri bulunmayan nirengi noktaları olduğu taktirde, daha gerilerdeki çıkış aldıkları noktalar veya alternatif oluşturacak başka nirengi noktaları tespit edilerek nokta değerleri çalışmaların başlangıcında istenir.

Büyük ölçekli harita çalışmaları idaremizce, çalışma alanının özelliği nedeniyle Klasik ve fotogrametrik yöntem olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilir. Arazinin durumunu göre bazı bölümler klasik yöntemle bazı bölümlerde fotogrametrik yöntemle haritalanabilir.

Klasik yöntemle harita yapımında, detay alımları otomatik kayıt üniteli elektronik aletlerle yapılıp, günlük olarak bilgisayara (Lap top) aktarılmalı ve disketlere yedeklenmelidir. Günlük çalışmalar sonucu elde edilen datalar, incelenmeli arazide boşluk bırakılıp bırakılmadığı belirli aralıklarla denetlenmelidir.

Uzun sürecek çalışmalarda, belirli sürelerle elde edilen veriler müdürlüğe gönderilerek iş bitti-çizim bitti çabası gösterilmelidir.

Arazide yapılan bütün çalışmaları özetleyen bir rapor, işin dosyasına eklenmek üzere hazırlanmalı, çalışmalar sona ermeden yaklaşık 1 hafta önce şube müdürlüğü aranarak bilgi verilmeli, varsa ek istekler alındıktan sonra çalışmalar sonlandırılıp merkeze dönülmelidir.

SONDAJ KUYULARININ APLİKASYONU, KOT VE KOORDİNATLARININ TESPİTİ :

Sondaj kuyuları ile ilgili çalışmalar; bazen ilgili birimlerce proje üzerinde tespit edilen sondaj kuyularının arazide belirlenmesi(aplikasyon), bazen de arazide açılmış bulunan sondaj kuyularının kot ve koordinatlarının belirlenmesi şeklinde yapılmaktadır.

Söz konusu çalışmalar için idaremiz 39 Nolu En kesit – Boy kesit, Aplikasyon ve Benzeri Harita Çalışmaları Normu baz alınarak gerçekleştirilmektedir. Çalışma alanında yeterli sıklıkta yer kontrol noktası bulunmadığı taktirde öncelikle nirengi çalışmalarının tamamlanması gerekmektedir. Doğrudan görüş olduğu taktirde, ileriden kestirme veya geriden kestirme yöntemiyle kuyulara kot ve koordinat verilir. Aksi taktirde poligon güzergahları oluşturularak çalışmalar sonuçlandırılır.

EN VE BOY KESİT ÇALIŞMALARI :

En kesit çalışmaları ile; hidrolik anlamda daha ziyade, vadinin belirli bir noktasındaki kesidinin alanının hesaplanıp, arada geçen nehir hızının da ölçülmesiyle debi hesaplanabilmektedir. Baraj yapımında haritaya dayanan ve temel oluşturacak olan bir başka işlem de anahtar eğrisinin çıkartılmasıdır. Bu sağa değerde alanı, yukarı değerde hacmi ifade eden bir eğri olup, proje anlamında işletme çalışmasına baz oluşturmaktadır.

Hacim – satıh eğrisi; baraj yeri olarak tespit edilen bir aks’ daki nehir dip kotundan(talveg) yapılması düşünülen baraj üst kotu arasında kalacak suyun miktarını verir.

Bunun için, aksın herhangibir sahilde kesiştiği eş yükseklik eğrisinden başlanarak, aynı kotu takip etmek koşulu ile diğer sahilde aks üzerinde simetrik noktaya gelinceye kadar meydana getirilen kapalı alanın alanı bulunur. Bu alana karşılık yaklaşık olarak bulunan hacim hesaplanır, bu işlem çeşitli kotlar için tekrarlanırsa eğrinin matematiksel ifadesi olasıdır. İşte bu matematiksel ifadenin grafik gösterimine Hacim-satıh eğrisi denilmektedir.

Yapılacak çalışmalarda bu sonuçların alınacağı göz önünde bulundurularak ; 10-15 km civarında olabilen boykesit zinciri içinde yer alan enkesitlerin kot ve koordinatlarının hataya meydan vermeden hesaplanabilmesi için boykesitin en azından 1500 m de bir sabit noktalara bağlanması sağlanmalıdır.

AKIM GÖZLEM (AGİ) ve SABİT TESİS AKIM GÖZLEM İSTASYONLARINA (SAGİ) KOT ve KOORDİNAT VERİLMESİ:

Her havzanın uzun yıllar gözlemlendiği Agi ve Sagi’ler geçmişte haritalar üzerinden alınan yaklaşık kot ve koordinatlarla yapılmıştır. Bu çalışmalar; sabit bir en kesitte ve sabit bir kotta yapıldığı sürece, havzadaki debi oynamalarının tespitini olanaklı kılmaktadır.

Ancak büyük zaman periyotlarıyla gelen büyük feyezanlarda; kesiti tespit için oluşturulan zemin sigortalarının da kaybolmasıyla yaklaşık olarak yürütülecek işlemler nedeniyle uzun süreli (20-50 yıl) çalışmalarla toplanan verilerin, yenileriyle ilişkilendirilmesi sağlıklı olarak yapılamamaktadır. Bir anlamda uzun süreli çalışmalar boşa çıkmaktadır.

Bu sakıncayı yok etmenin temel çözümü eşellerin memleket kot ve koordinatına bağlanmasıdır.

Böyle bir çalışma, Hidrolik Etütler Dairesi Başkanının talepleri doğrultusunda başlatılmış olup işin daha sağlıklı ve seri olarak yapılabilmesi için idareye bir GPS (Uydu Bazlı Konum Belirleme) aletinin kazandırılması hedeflenmiştir.

DEFORMASYON ÇALIŞMALARI:

Proje yapımı anlamında deformasyon çalışmaları; baraja yakın olacak heyelan bölgelerinin hareketliliğini gözlemek amacıyla yapılmaktadır. Bilindiği üzere baraja yakın böylesi yerlerin suya doyması ile hareketlenmesi, büyük bir dalga oluşturup barajın yıkılmasına neden olabilecektir.

Gövdeye yakın yerlerdeki böylesi tehlikenin önlenebilmesi için bu hareketliliğin tespiti gerekmektedir. Bu çalışma İdaremizin Jeoloji ve Sondaj Dairesi Başkanlığı ile birlikte yürütülecek bir çalışmadır. Başlangıç olarak hareketli alandaki noktalar ile sabit noktaların Jeoloji mühendislerince seçilmesidir. Daha sonra yapılacak olan hareketli zonda pilye ve benzeri tesislerle noktaları sabit kılıp bunları görecek en az 3 noktanın sağlam zonda tesisi ve belirli periyotlarla, özellikle de bahar aylarında gözlemlerin tekrarlanmasıdır.

Geniş düzeç salınımlı T3 benzeri teodolitlerin açı ölçümlerinde kullanılması ve noktaların üzerine alet kurulabilen boyutları ilgili yönetmeliklerde verilmiş bulunan pilyelerden oluşması esastır. (mm’ lik hassasiyet için)

Ancak heyelan bölgesi gövdeden uzak ve daha az tehlike oluşturuyor ise Total Station’lar dahil benzeri aletlerin seçilmesi de yeterli olabilmektedir. Ayrıca arazi nokta tesisleri için daha basit yöntemler de geliştirilebilir.( belli çaplı boruların çakılması gibi) Uygulanacak metod ve seçilecek araç ve gereçler işin hassasiyetine göre tespit edilir.

Sonuçlar, x ve y yönündeki farklılıklar şeklinde mm bazında tablolarda gösterilmekle birlikte Dx ve Dy’nin abartılı ölçekte (1/2 gibi) hareket yönlerinin yıllar bazında sıra numarası içinde topoğrafik haritalar üzerinde (1/5000-1/10 000 vb.) hareketliliğin topyekün sergilendiği grafik gösterim daha net fikir vermektedir.

ARŞİV OLUŞTURMA ÇALIŞMALARI:

Yapılan her çalışma; gerektiğinde kolay bulunması ve incelenebilmesi için havza adlarına göre tasnif edilmiş ve Çizim Talimatında ölçülendirilmiş olan şube arşiv klasörlerine dosya ve arazi orijinal kayıtları da dahil edilerek saklanır. Baraj yapılıncaya kadar bu belgeler saklanmalıdır.Daha sonra idare arşivine gönderilir.

Temel hedef, yapılan bütün çalışmaların bilgisayar ortamında tutulmasıdır.Bunun için her çalışma sayısal hale getirilmelidir. Bu dökümanlar ayrıca belirli aralıklarla yedeklenmelidir.(özellikle CD ortamlarında)

ARŞİV SAYIM VE KONTROL ÇALIŞMALARI:

Şube Müdürlüğümüze bağlı bulunan Teknik Arşiv (Harita ve Proje Arşivi); teknik anlamdaki verilerin saklandığı ortamdır. Burada proje ve haritalar ile teknik dayanak oluşturacak hava fotoğraflarına ilaveten YİD ve Yİ kapsamında gelen projeler için verilen görüşlerin saklandığı arşiv çalışmaları ile çeşitlidir.

İşlemleri tamamlanıp el altında bulunmasına gerek olmayan arşivlik veriler, ilgili teknik Daire Başkanlığı’nca gruplandırılarak arşive teslim edilir. Bunlar ilgili formların doldurulmasıyla bilgi oluşturmak, kolay bulunmak ve takip edilmek üzere arşiv kayıtlarına geçirilir. Yazar ve kitap adı ayrı ayrı baz alınarak bulduru karteksleri oluşturulur.

Bu belgeler toz ve ışıktan olumsuz etkilenmemesi için gerektiğinde özel ambalajlarda saklanabileceği gibi su kaybedip boyut değiştirmemesi için, kalın naylon torbalara ve teneke kutularda da tutulabilir. Bunun haricinde yatay saklama dolaplarında tozdan korunma sağlanmakla birlikte belgeye kolay ulaşım olanağı da bulunmaktadır.

Bu nedenle haritalar yatay, projeler camlı dolaplarda, rulo aydınger paftalar kalın naylon torbalarda, hava fotoğrafları torba zarflar içinde kartex dolaplarında saklanmaktadır.

Dolayısıyla arşiv çalışmaları; harita ve teknik belgeler ile projelerin arşive giriş-çıkış işlemleri dizisi ile sayım ve belirli sürede bakımları söz konusudur. Gerek “Harita ve Harita Bilgilerini Temin, Koruma ve Kullanma Talimatı” ‘nın getirdiği sorumluluk ve gerekse arşivin müdürlüğümüze bağlı oluşu nedenleriyle; Arşivin denetlenmesi, düzenlenmesi ve yeni tekniklerin uygulanması çalışmaları da müdürlüğün yerine getirmesi gereken görevlerindendir.

Gizlilik derecesi taşıyan harita ve harita belgeleri, kapısı sürekli olarak kilitli tutulan mekanlarda, kilitlenebilen yatay çelik dolaplarda saklanmalıdır.Arşivde bulunmayan ancak ihtiyaç duyulan bu türden haritaların temini yine müdürlüğün görevleri arasında olup böylesi bir belgenin temin için; Makamın imzasıyla çıkacak bir yazı ve eşliğinde ilgili hesaplara yapılacak ödeme ile Harita mutemedince zimmetlenilip idare adına teslim alınır.

Bu nitelikteki belgenin arşivden alınması; personelin bağlı olduğu daire başkanlığınca imzalı Talep Formu ile oluşturulan Zimmet Formunun, taraflarca imzalanması karşılığında iş bitimine kadar teslim edilir. Bu tür belgeler her yılın Aralık ayında başlayan sayımlar ile sayılıp zimmetli olanların ilavesiyle mevcutların toplamı bir yazı ile HGK’ na bildirilir. Cevabi nitelikteki teyit ile karşılıklı olarak sayım doğrulanır.

Bütün bu işlemler için Harita ve Harita Bilgilerinin Temin, Koruma ve Kullanma Talimatı esasları baz alınır.

FİRMALARA HARİTA TEMİNİ:

Özel sektörün enerji sektörüne yatırımını temin maksadıyla oluşturulan, Yap – İşlet- Devret (YİD), Yap- İşlet (Yİ) veya benzeri modeller için şirketlerin ihtiyaç duyacakları gizlilik dereceli harita ve harita bilgilerinin, HGK’dan alınması ile ilgili işlemler için gerekli görevlendirme Bakanlığın 05.02.1999 tarih ve B.15.0.EGM.0.01.06/581 sayılı Olur’ları doğrultusunda idaremize verilmiştir.

Bir haritanın HGK’dan temini için gerekli işlem sırası;

• Firma harita isteğini doğrudan Bakanlığa yapar,
• Bakanlık isteği uygun bulması halinde idaremize bir yazı ile işlemlerin yapılmasını onaylar,
• Tarafımızdan hazırlanacak bir yazı ile durum HGK’na bildirilir,
• Talep edilen sayısal bir belge ise kullanıma dair hazırlanmış olan bir protokol HGK’ndan gelir,
• Uygun bulunursa firma adına imzalanıp geri yollanır,
• Bu arada bu protokol ve ilgili kullanım yönetmeliğinin bir fotokopisi firmaya gönderilip, HGK’nın ilgili hesabına yatması gereken bedel, hesap no ve olası teslim süresi bildirilir. Ayrıca teslim gününde firma adına haritaları alacak kişinin yetki belgesi ve nüfuz cüzdanı aslı ile gelmesi istenir.
• Hazırlanacak olan zimmet fişinden başka, söz konusu firma yetkilisine, alınan harita ya da harita bilgilerinin iş bittiğinde iade edilmesi gerektiği ve bu konuda kendisinin bilfiil sorumlu tutulacağı konusunda gerekli uyarılar yazılı olarak yapılır. ( İlgili matbu evrak tebliğ edilir ve tebliğ edildiğini belirten tebellüğ tarihi ve imzası alınır).

Bu işlemlerden sonra istenen harita ya da harita bilgileri ilgilisine teslim edilir.