Portland Çimentosunun Joseph Aspdın Tarafından İcadı

PORTLAND  ÇİMENTOSUNUN JOSEPH  ASPDIN  TARAFINDAN  İCADI VE  ÇİMENTO ÜRETİMİNDE  ASPDIN  AİLESİNİN  ROLÜ 

Özet

 Portland çimentosunu İngiltere’nin Leeds kentinde duvarcılık yapmakta olan Joseph Aspdin 1824 yılında  icat etmiş ve patent almıştır. İlk portland çimentosu imalathanesi 1825 yılında Joseph Aspdin ve ortağı John Beverley tarafından Wakefield – Leeds’de kurulmuştur. Bu ortaklık 1837 yılında sona erdikten sonra Joseph Aspdin 1838 yılında Wakefield’de kendi şirketini kurarak oğulları James ve William ile birlikte  çimento üretmeye başlamıştır. Büyük oğul James 1841 yılında şirketin yarı hissedarı, 1843 yılında da sahibi olmuştur. 1841 yılında şirketten ayrılan küçük oğul William ise o tarihten itibaren İngiltere ve Almanya’da en az beş çimento fabrikasının kuruluşunda görev almıştır. Joseph Aspdin 1853 yılına kadar James’le çalışmaya devam etmiş ve 20 Mart 1855 tarihinde ölmüştür.

1. Giriş

Hidrolik özelikli denilen su altında da sertleşebilme gösterecek bir bağlayıcı elde edebilmek üzere yoğun çalışmalar 1755 yılında başlamıştır.  Bu çalışmaların önde gelenleri, İngiliz John Smeaton’un 1756 yılında Eddystone deniz fenerinin yapımı için kullandığı “Aberthaw kireci + İtalyan puzolanı”  karışımından elde ettiği bağlayıcı ve 1796 yılından itibaren İngiliz James Parker ve James Frost tarafından killi kalkerli malzemelerin pişirilmeleri sonucunda üretilen doğal çimentolar olmuşlardır.  1800’lü yılların başında da, Fransız Louis Vicat su kireci (hidrolik  kireç) kullanımıyla ilgili çok önemli çalışmalar yapmıştır.  Ancak “portland çimentosu” olarak adlandırılan ve diğer hidrolik bağlayıcılardan daha  üstün özeliklere sahip olan bağlayıcı 1824 yılında İngiliz Joseph Aspdin tarafından icat edilmiştir.

2. Joseph Aspdin ve Portland Çimentosunun İcadı

25 Aralık 1776 tarihinde doğmuş olan Joseph Aspdin, 1750’li veya 1760’lı yıllardan 1800 yılına kadar İngiltere’nin  Leeds kentine bağlı  Hunslet kasabasında duvar ustası olarak çalışmış olan Thomas Aspdin’in iki oğlundan birisidir. Joseph Aspdin, çocukluk yıllarından itibaren küçük kardeşi John ile duvarcılık işinde babasına yardımcı olmuştur. Thomas Aspdin’in 1800 yılında ölümünden sonra duvarcılık işinin başına Joseph Aspdin geçmiştir.

Babası gibi duvarcılık işine devam eden Joseph’in Mary Fotherby ile evliliğinden 1813 yılında James ve 1815 yılında da William isimli iki oğlu ve ayrıca Caroline, Mary, Charlotte ve Louisa isimli dört kızı olmuştur.

Joseph Aspdin, 1800 yılından sonra, bir yandan duvarcılık işini yürütürken, bir yandan da bir bağlayıcı (çimento) üretebilmek için, kendi çapında bazı çalışmalarda bulunmuştur. O yıllarda, kentin yolları kalker taşlarıyla kaplıdır. Joseph Aspdin, bu yollardan geçen demir tekerlekli arabaların yarattığı aşınma yüzünden ortaya çıkan taş tozlarını toplayarak ve bu taş tozlarını bir miktar kil ile birleştirerek kendisine ait basit bir fırında pişirmeye, böylece, çimento üretebilmeye çalışmıştır. (Hatta, yollardan izinsiz olarak topladığı taş tozları yüzünden bir cezaya da çarptırılmıştır.) 1811 yılından sonraki çalışmaları ile, sonunda, amaçladığı bağlayıcıyı üretebilmeyi başarmıştır. Kalker tozu ve kil karışımının önce pişirilmesi ve daha sonra öğütülmesi ile üretilen böyle bir malzemenin su ile birleştirdiğinde ortaya çıkan hamurun içerisine taş parçaları katıldığında elde edilen malzemenin (betonun) renginin ve diğer özeliklerinin o yıllarda Portland Adasından çıkartılan yapı taşlarını andırdığını gören Joseph Aspdin, bu bağlayıcıya “portland çimentosu” adını vermeyi kararlaştırmıştır; 1824 yılında, bu bağlayıcılığın üretim ve isim hakkını alabilmek için İngiltere patent dairesine başvuruda bulunmuştur. (Portland Adası, İngiltere’nin güneyinde, Dorset kıyılarına yakın çok küçük bir adadır. Aslında bu küçük ada ile anakarayı bağlayan ince bir toprak şerit ve yol vardır; o nedenle, bu adacığa yarımada da denilebilinir. Portland Adası, açık gri renkte olan sağlam ve dayanıklı kalker taşlarıyla meşhurdur. Londra’daki Saint Paul katedrali ve İngiltere’deki birçok önemli yapılar Portland Adasından çıkartılan taşlarla yapılmıştır.)

Joseph Aspdin’in bağlayıcı bir malzeme ve yapay taş üretebilmek üzere yaptığı patent başvurusunda, “çimento veya yapay taş üretebilmek için benim yöntemim … ve bu ürünü portland çimentosu olarak adlandırıyorum” sözlerinin yanı sıra, böyle bir çimentonun nasıl üretilebileceğine dair, ayrıntıya girilmeden, kısa bir bilgi de yer almıştır. Bu açıklamalardan anlaşıldığına göre, portland çimentosunun ilk olarak üretimi ve ismi, Joseph Aspdin tarafından gerçekleştirilmiştir.

Joseph Aspdin’in patent başvurusunda yer alan “portland taşı” sözlerinin, daha önce 1756 yılında John Smeaton tarafından yapılmış olan bir çalışmadan esinlenerek kullanıldığı sanılmaktadır. Zira, John Smeaton, Eddystone fenerinin yapımında kullandığı bağlayıcı malzemeyle elde ettiği taşları, “dayanım ve dayanıklılık bakımından, Portland taşlarına eşit özelikte” olarak ifade etmiştir. (Eddystone feneri, İngiltere’nin güneyinde, Portland Adasına yakın bir konumdadır. Bu fener, 123 yıl hizmet gördükten sonra yeniden yapılmıştır.)

Joseph Aspdin, 21 Ekim 1824 tarihinde portland çimentosu üretimine dair 5022 sayılı patent almıştır. Ancak, o tarihte oldukça fakir bir yaşamı olan Joseph Aspdin, geniş çapta portland çimentosu üretebilecek bir imalathane için yeterli maddi olanağa sahip olmadığından, gereken maddi destek için, kalay ve tunç ticareti yapmakta olan John Beverley isimli bir işadamı ile anlaşmıştır. Böylece, “Aspdin and Beverley” adına Leeds yakınlarındaki Wakefield kasabasında bir imalathane kurulmuş ve portland çimentosu üretimine başlamıştır. Daha sonraları bu imalathane yine Leeds yakınlarındaki Lancashire kasabasına taşınmıştır. (Wakefield ve Lancashire kasabalarında, çimento üretmek üzere hammaddelerin pişirilme işleminde kullanılan fırın, kireç üretiminde kullanılan ocaklara benzemekteydi.    Şekil 1’de, böyle bir fırının Dortmund müzesindeki resmi gösterilmektedir. O nedenle, bu yazıda, fabrika kelimesi yerine, imalathane olarak ifade edilmektedir.)

Lancashire kasabasındaki imalathanenin bulunduğu yerin, tren istasyonuna çok yakın olması nedeniyle, Yorkshire Demiryolları Şirketi tarafından 1837 yılında istimlak edilmesiyle, Joseph Aspdin ile John Beverley’in ortaklığı sona ermiştir.

Ortaklık sona erdikten sonra hissesine düşen parasal imkanlarla eskiye nazaran daha iyi bir mali duruma sahip olan Joseph Aspdin, bu kez Wakefield’de bir arsa satın alarak, 1838 yılında “Joseph Aspdin and Co.” adıyla tamamen Aspdin ailesine ait olan bir şirket kurmuştur. Daha önceleri de yürütülmekte olan işlerde kendisiyle birlikte çalışmış olan iki oğlu, yeni kurulmuş olan şirkette babaları ile çimento üretimine devam etmişlerdir.

Joseph Aspdin, 1841 yılına kadar “Joseph Aspdin and Co.” isimli şirketin yegane sahibi olarak çimento üretmeye devam etmiştir. 1841 yılında şirketin yarı hissesini, ve 1843 yılında da tümünü büyük oğluna devreden Joseph Aspdin, 1853 yılına kadar “danışman” olarak görev almıştır. Joseph Aspdin, 20 Mart 1855 tarihinde ölmüştür.

3. Büyük Oğul James Aspdin’in Çimento Üreticiliği

Joseph Aspdin’in büyük oğlu James’in esas mesleği muhasebeciliktir. Bez üretici bir adamın kızı olan Louisa Walker’la evlenen James’in mesleği bazı kayıtlarda perdeci olarak da geçmektedir. Ancak, Anadolu geleneklerinde olduğu gibi, o yıllarda İngiltere’de de uygulanmakta olan bir gelenekle, baba mesleği ile yakından ilgilidir. Şirketin muhasebe kayıtlarını tutmakla görevli olan James, bir yandan da baba mesleğinin inceliklerini öğrenmiş, çimento üretiminin gelişmesine yardımcı olmuştur.

James Aspdin, yukarıda da bahsedildiği gibi, 1841 yılında “Joseph Aspdin, and Co.” şirketinin babası ile birlikte yarı hissedarı olarak tayin edilmiştir; 1843 tarihinde de, şirketin tüm hisselerinin sahibi durumuna getirilmiştir.

James Aspdin, 21 Aralık 1873 tarihinde (altmış yaşında) İngiltere’de vefat etmiştir. James’in ölümüyle, “Joseph Aspdin and Co.” şirketinin faaliyetleri sona ermiştir.

James Aspdin’in William, Thomas, James, Charles ve Edward isimli beş oğlu ve Jenny isimli bir kızı olmuştur. William ve Thomas 1868 yılında Kanada’ya yerleşerek, Ontario’da “Aspdin” isimli bir kasaba kurmuşlardır. Thomas, Kanada Polis Teşkilatında üye olarak görev yapmıştır.

James Aspdin’in oğullarının çimento üreticiliğiyle ilgili çalışmaları olmamıştır.

4.   Küçük Oğul William Aspdin’in Çimento Üreticiliği

Joseph Aspdin’in ikinci oğlu William’ın çimento tarihine katkısı babasınınkinden de daha fazla olmuştur. James Aspdin, aşağıda anlatıldığı gibi, en az beş ayrı şirketin kurulmasında öncülük yapmış ve portland çimentosu üretmiştir.

William Aspdin, cesur, maceracı, atak, kendi bildiği yoldan giden, kavgacı, çok parlak, ve bitmez tükenmez enerjisi olan bir kişilik sergilemiştir. Bu özeliklerinin yanı sıra, William Aspdin, fazla alkol kullanan, ani kararlar veren ve düzensiz bir yaşama sahip olarak tanınmıştır.

1841 yılına kadar babası ve ağabeyi James ile “Joseph Aspdin and Co.” şirketinde çalışan William, babası gibi, çimento kalitesinin daha iyi olabilmesi için daha iyi sinterleşme yapılmasına inanmıştır. (Ancak, bu arzusunu daha sonraki yıllarda, 1852 yılında, kendi geliştirdiği bir yöntemle elde etmiştir.)

1841 yılında Jane Leadman ile evlenen William, aynı tarihte babası ve ağabeyi ile birlikte olduğu işinden ayrılarak, onlardan ayrı olarak çalışmak üzere Londra’nın   350 km güneyindeki bir yere yerleşmiştir. Bu ayrılışın esas nedeni, aile şirketi olan “Joseph Aspdin and Co.” hissesinin yarısının o tarihte ağabeyi James’e devredilmiş olması gösterilmektedir.

1841 yılında 26 yaşında olan William Aspdin’in yapmış olduğu ilk iş, gemi ve sigorta alım satımı ile ilgili 65 yaşındaki John Milthorp Maude isimli şahsı ikna etmek ve bu şahsın parasının bir miktarı ile Londra bölgesine portland çimentosu üretebilecek bir fabrika kurmak olmuştur. “J.M. Maude, Son and Co.” adıyla Londra’nın kuzeyindeki Rotherhithe kasabasında kurulan bu şirketin fabrikasında, William Aspdin, babasından edindiği bilgilerle teknik işlerin yürütülmesinde görev almıştır. Şirketin kurulduğu ilk zamanlarda yerel malzemelerin ne şekilde kullanılmaları gerektiği tam olarak saptanamamış ve piyasaya uygun bir çimento üretilememiştir. Bunun üzerine babasından teknik yardım talep eden William, babasının Londra’ya gelmesiyle bütün aksaklıkları kısa sürede gidermiş ve “Londra’da ve Yorkshire’de başarılı portland çimentosu üreten ilk şahıs” olarak tanınmıştır.

1843-1846 yılları arasında William Aspdin’in teknik bilgisiyle Rotherhithe’de çok iyi kalitede portland çimentosu üreten “J.M. Maude, Son and Co.” isimli şirket, 1846 yılında yeniden organizasyona tabi tutularak “Maude, Jones, and Aspdin” ismiyle Rotherhithe’den Northfleet-Kent’e  taşınmıştır. Ancak, 1847 yılında ortaklık bozulmuş ve şirketin çalışmaları sona ermiştir.

1848 yılında, William Aspdin, Londra’da 45 yıllık hukuk deneyimi olan Robins isimli bir şahısla temas ederek, bu şahsın parasal desteğiyle Northfleet’deki işlerin müştereken satın alınmasını sağlamış ve “Robins, Aspdin and Co.” isimli yeni bir şirket kurmuştur. 1851 yılına kadar çok başarılı olan ve 1851 yılında günde 100 ton portland çimentosu üreten ve başarılarıyla ödül alan bu şirket sayesinde, William Aspdin ilk kez büyük paralar kazanmıştır. Kasım 1851 tarihinde William Aspdin’in şirketteki ortaklığı sona ermiştir. Ortağıyla ihtilafı sonucunda, William Aspdin, şirketteki haklarından hukuksal kararla mahrum edilerek ayrılmak zorunda kalmıştır. (“Robins and Co.” isimli şirket, James ayrıldıktan sonra, Robins’in yönetimindeki çalışmalarını devam ettirmiştir. Robins, 86 yaşında ölmüştür.)

1852 yılında yeni bir sermayedar bulan William Aspdin “Aspdin, Ord. and Co.” isimli yeni bir şirket kurmuş ve haftada 512 ton çimento üretmeye başlamıştır. Ancak, William Aspdin’in buradaki çalışmaları da 1856 yılında sona ermiştir. Şekil 2’de, bu şirkete ait olan fabrikanın resmi gösterilmektedir.

1857 yılında, William Aspdin, ani bir karar alarak ailesiyle (karısı ve altı çocuğuyla) birlikte Almanya’nın kuzeyindeki Hamburg kentine yerleşmiştir. Burada, Hamburg’un güneyindeki Luneburg kasabasında kireç üretimi ile ilgili “Kleudgen and Co.” isimli şirkete danışmanlık yaparak, hammaddelerinin İngiltere’den getirildiği bir çimento fabrikası kurmuştur.

1860 yılında, William Aspdin, şeker rafine etmekte olan Heyn Kardeşler’den yetki alarak Hamburg’un güneyindeki Luneburg kasabasının hemen dışında “Portland Zement Fabrik Heyn Gebrüder” isimli bir çimento fabrikası kurmuştur. Ancak, bu fabrika kurulduktan kısa bir süre sonra, şirket, William Aspdin’in çalışmalarından memnun kalmadığını beyan ederek, William Aspdin ile ilişkisini sona erdirmiştir. Böyle bir kararda, muhtemelen William Aspdin’in aşırı miktarda alkol kullanması etkili olmuştur. (Bu fabrika, faaliyetlerini 1926 yılına kadar devam ettirmiştir.)

1862 yılında, William Aspdin, Almanya’da yaşayan bir İngiliz göçmeni olan Edward Fewer ile tanışıp elde ettiği parasal destekle, bu kez, Hamburg’un kuzeyindeki Lagerdorf kasabasında “Fewer and Co.” isimli bir şirket ve bu şirkete bağlı olan bir çimento fabrikası kurmuştur. Bir yıl kadar sonra da, William Aspdin, yerel gazetelere vermiş olduğu ilanla “Fewer and Co.” isimli şirketle ilişkisini sona erdiğini açıklamıştır.

William Aspdin, 11 Nisan 1864 tarihinde (49 yaşında) vefat etmiştir. Eşi ve iki çocuğu, maddi sıkıntı içerisinde İngiltere’ye dönerek William’ın ağabeyi James’in yanına yerleşmişlerdir. William’ın ölümünden sonra, çocukları, çimento üretimiyle ilgili çalışmalar yapmamışlardır.

1855 tarihinde Joseph’in, 1864 yılında küçük oğul William’ın ve 1873 yılında büyük oğul James’in ölümlerinden sonra, Joseph Aspdin’in sahip olduğu patent hakkı,  William’ın torununa geçmiştir.

Kaynaklar

1. Barfoot, R.J., “The Aspdin Triangle,” Journal of the American Concrete Institute, June 1975, pp.257-261.
2. Dartford Technology: Cement – William Aspdin(http://www.dartfordarchive.org.uk/technology/cement.shtml)
3. Elliot, C. D., Technics and Architecture, The MIT Press, Massachusetts Institute of Technology, USA, 1992.
4. Klemm, W.A., “Cementitious Materials: Historical Notes,” Materials Science of Concrete (Edited by. Skalny), The American Ceramic Society, Inc., Westerville, OH, pp. 1-26.
5. Halstead, P.E., “The Early History of Portland Cement,” The Newcomen Society for the Study of the History of Engineering and Technology, The Science Museum, London, SW7 2DD, 17p.