Tanpınar’da ‘Beş Şehir’ Arakesitinden ‘Şehir’ Düşüncesi

Hayatı değiştirmek, toplumu değiştirmek, daha iyi yaşamak, başka türlü yaşayarak yaşam kalitesini artırmak gibi iddialara uygun bir mekan inşası bulunmuyorsa hiçbir anlamı yoktur. Her medeniyet kendini ve kalıcılığını mekan sayesinde ifade etmektedir. Şehir ne sadece mekandan ne de sadece insandan oluşur. Şehir, insanların algıladığı, yaşadığı, tasarladığı mekanlardır. Dolayısıyla şehirler değişim-dönüşüm ve ütopyanın mekanlarıdır. Tanpınar, bu düşünceden hareketle eski mekan hangi medeniyet ürünüdür? Yeni mekan hangi medeniyet üretim mekanı olacaktır? Şehri hangi medeniyet tasavvuru ile inşa edeceğiz? gibi sorulara şehirler için mazi-şimdi-ati karşılaştırmaları ile cevap aramaktadır.

Zaman-Mekan-Birey Arasındaki İlişki

20.yy mekan çağıdır ve mekanın değişim-dönüşüm ve kurgulanışı bu dönemde ayrı bir anlam taşımaktadır. Ancak önceki yüzyıllar ise zaman çağıdır. Tanpınar, beş şehirde yaşadığı 20. yy’da şehirlerin kendisinde bıraktığı hislere değinerek mekanı anlamlandırmaya çalışırken diğer yandan 20. yy’dan geriye gidip zamanın değişen ruhunu çözümlemeye uğraşmaktadır. Bu eser ile beş farklı şehir değerlendirilmektedir ve Tanpınar’ın mekanla kurduğu ilişki ile mekan algılanmaktadır.

Şehir Medeniyet Tasavvurumuzun Bir Göstergesidir

Yaşadığı dönemi aktardığı sırada kendi bakış açısının kullanırken önceki dönemleri anlattığında bir yabancı, turist gibi o dönemde yaşamış seyyahlardan, tarihçilerden faydalanmaktadır. Böylece bizler kendi düşüncemize yansıyan şehir algısını pek çok farklı kişinin tanıklığı ile ‘ötekilik mekanına’ dönüşen şehirlerle karşılaştırma imkanı bulmaktayız. Modernleşme sürecinde kimlik bunalımları yaşayan şehirleri bakışları ile estetize etmektedir. Dolaştığı şehirlerde güzel olanı daha geleneksel olarak görmektedir ve yeni yapılan binalarda tarihin izlerini aramaktadır. Anlattığı şehirler yaşayan insanların olmadığı mekanlardır dolayısıyla şehirlerdeki sosyal hayat uzun uzadıya anlatılmamaktadır. Şehir daha çok medeniyet tasavvurumuzun göstergesi mekanlardan oluşmaktadır. Şehir anlatımı sırasında ifade edilen insan medeniyet algısının temsilidir.

Medeniyetten Devlete, Mekandan Şehire Manzaralar Oluşturmaktadır

Medeniyeti şehirlilik üzerinden açıklamaktadır. Mekanları bütünden parçaya doğrudur. Medeniyetten devlete; şehirden sokaklara ve eve doğru bir bakış oluşturmaktadır. Ankara, Bursa, Konya, Erzurum’da şehiri ya bir tepeden ya da bir kaleden izlemektedir. Şehir mekanı bu yönüyle bir bütün ve bu bütünün uyumlu olmasın gereken parçasıdır. Dolayısıyla şehiri, insan, mekan, doğa, zaman, varlıklar, işler ve ilişkiler düzleminde insan-kültür ve medeniyetin geliştirdiği, insan emeği ve aklın coğrafyaya işlenmiş eseri olarak tanımlamaktadır. Bu yüzden medeniyetin kimliği şehirdir. Şehrin kurucusunun hangi medeniyet olduğu, şehrin tarihsel olarak geçirdiği evreler bir bütündür. Birbirinin devamını oluşturmaktadır. Bir şehir bir anda oluşmamıştır. Bu nedenle gelenekseli aramaktadır Tanpınar, hafıza mekanları aracılığı ile insanda tarih duygusu geliştiğini, milletin tarih şuurunu oluşturan hafıza mekanlarının olduğunu vurgulamaktadır.

Şehir ‘Mazi-Şimdi-Ati’yi Kapsayan Katmanlardan Oluşmaktadır

A. H. Tanpınar, şehrin merkezi olarak tarihi en eski mekanı seçerek anlatmıştır. Eserde şehrin merkezinden çevresine bir bakış hakimdir. Her bir şehirde farklı şeyler bulmuştur. Bursa’da, duygu dünyası Erzurum’da, sosyal yapısı Konya’da, manevi kökleri, İstanbul’da devlet olmayı, Ankara da ise yeniden imar ve inşa edilerek başkent olmayı anlatmaktadır. Eski ve yeni arasındaki ilişkiyi bizi yani medeniyeti temsil etme dolayısı ile eski mekanların bir zihniyetin temsili olduğuna dikkat çekmektedir. Ona göre şehir katmanlar halindedir ve mekanların kökü mazidedir ve atiye uzanacaktır. Hafıza mekanları ise maziden gelen canlı varlıklardır. Yaşayan tarih ile beş şehirde yaşam oluşturulmaktadır.